Türkiyədə ötən il keçirilmiş prezident və parlament seçkilərindən, habelə bu ilin martında baş tutan yerli seçkilərdən sonra siyasətdə "durulma" yaşanıb. Doğrudur, hazırkı status-kvonu "durğunluq" adlandıranlar da var. Lakin fikrimizcə, bu prosesi daha çox "durulma", "axar suyun öz məcrasına qovuşması" kimi bədii formada təsvir etmək olar. Yəni seçki nəticələri bütün siyasi qüvvələri iddia və ambisiyalarından asılı olmayaraq səs faizləri reallığı ilə üz-üzə qoydu.
İqtidar və müxalifətdə təmsil olunan Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) ilə Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) istisna olmaqla, Türkiyə siyasi sistemində heç bir qüvvə bütün cəmiyyətə xitab etmək qabiliyyətinə malik deyil. Lakin bu iki partiya xırda partiyaların dəstəyinə - ittifaqlara "məhkumdur". Doğrudur, əvvəllər AKP bir neçə dəfə təkbaşına hakimiyyətə gələcək qədər səs toplamağa müvəffəq olub, CHP isə son bələdiyyə seçkilərində bunu bacarıb.
Amma nəzərə almaq lazımdır ki, AKP örnəyində bu, tarixdir, CHP-də isə yerli seçki dinamikası ilə əsas seçkilər arasında fərq önəm daşıyır. Bu, hazırkı siyasi mənzərədir, hazırkı dönəmi "siyasi tıxanıqlıq" dövrü adlandıran təhlilçilər də var. Lakin çağdaş Türkiyə tarixində mərkəz-sağ və mərkəz-sol təmayüllü siyasi təşkilatların böyük uğur qazandığı seçki nümunələri ilə zəngindir.
Təsadüfi deyil ki, bu vəziyyətdən çıxmaq üçün müxtəlif ssenarilər üzərində işləyən siyasi qüvvələr var. Məsələn, AKP iqtidarının sabiq baş naziri və XİN başçısı olmuş Ahmet Davutoğlunun qurduğu Gələcək Partiyası. Və ya eyni iqtidarın iqtisadiyyat naziri, baş nazirin müavini, xarici işlər naziri olmuş Ali Babacanın yaratdığı DEVA Partiyası. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, müvafiq olaraq, 2019 və 2020-ci illərdə meydana çıxan bu iki siyasi partiya ilə bağlı ilkin dövrdə şərhçilərin optimist rəyləri mövcud idi.
Sonradan Millət İttifaqında, Altılı Masada da təmsil olunan Gələcək və DEVA-nın sağ-mühafizəkar, dindar və qismən milliyyətçi elektoratın hakimiyyətdən narazı düşmüş (daha çox sosial-iqtisadi səbəblərlə) kəsimini müxalifətə cəlb edəcəkləri, onların səsi hesabına uğur qazanacaqları kimi böyük gözləntilər var idi. İlk dövrdə keçirilən sosioloji rəy sorğuları da bu partiyaların müəyyən qədər ictimai dəstəyinin olduğunu göstərir və zamanla elektoral bazanın formalaşacağını proqnozlaşdırmağa imkan verirdi.
Bunu görən partiya liderləri - Davutoğlu və Babacan da yaxın keçmişdə yüksək vəzifələr tutmağın, ölkənin siyasi olimpində təmsil olunmağın gətirdiyi özgüvən və ambisiyalılıq ilə digər siyasi qüvvələrlə danışıqlarda maksimalist mövqe tutur, qazandıracaqlarının böyük olduğunu əsas gətirərək "tortdan daha iri pay istəyirdilər". Bunun nəticəsidir ki, ittifaq çərçivəsində CHP-nin proporsional siyahısı ilə parlament seçkilərinə qatılan DEVA-ya 15, Gələcək Partiyasına isə 10 deputat mandatı qazanmaq nəsib oldu.
Lakin ittifaq çərçivəsində bu partiyaların da dəstəklədiyi prezidentliyə namizəd Kemal Kılıçdaroğlunun səsi 50 faizi ötmədi. Seçkilərdən sonra hər iki partiya bunu elektoratlarının sağ-mühafizəkar və dindar kəsimi ehtiva etməsi və bu kəsimin CHP kimi sol mövqedə duran, liberal dəyərlərə önəm verən siyasi qüvvənin namizədini dəstəkləməməsi ilə izah etməyə üstünlük verdi. Seçkilərə az müddət qalmış Davutoğlunun "hətta bibimi belə Kılıçdaroğluya səs verməklə bağlı yola gətirə bilmirəm" açıqlaması uzun müddət müzakirə olunmuşdu.
Doğrudur, sonradan bu kommunikasiya xətasını düzəltmək üçün Davutoğlunun bibisinin "Əhməd kimə desə, ona da səs verəcəyəm" videomüraciəti yayıldı, amma ilk açıqlamanı daha çox nəticələrlə bağlı özünü sığortalamaq kimi dəyərləndirənlər də var idi. Qeyri-müəyyənliklər müxalifətin məğlub olduğu 2023-cü ilin mayından 2024-cü ilin martındakı bələdiyyə seçkilərinə qədər davam etdi. Bu seçkilərdə CHP böyük uğur qazanaraq birinci yeri tutsa da, keçmiş Millət İttifaqına daxil olan digər 5 partiya siyasi süqut yaşadılar.
CHP-ni tənqid atəşinə tutaraq "müxalifətə müxalifət" xətti ilə seçkilərə "hürr və müstəqil" devizi ilə 81 vilayətdə təkbaşına qatılan İYİ Partiya cəmi bir vilayətdə bələdiyyə sədrliyini qazana bildi. Bundan sonra Meral Akşener səsləri əriyən İYİ Partiyanın sədrliyindən istefa verməli oldu, qurultayda Müsavat Dervişoğlunun sədr seçilməsi ilə digər namizəd Koray Aydın və tərəfdarları partiyanı tərk etdilər. Akşenerin sədrlikdən getdikdən sonra iqtidarla yaxınlaşması və prezident, hakim AK Partiyanın sədri Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşməsi İYİ Partiyada "yaprak dökümü"nü daha da gücləndirdi və proses hazırda da davam edir.
"Milli görüş" gələnəyinin, dini mühafizəkar kursun əsas və ənənəvi davamçısı və siyasi təşkilatı olan Səadət Partiyası da yerli seçkilərdə uğur qazanmadı və vilayətlərdə (il) yox, bir neçə rayonda (ilçe) bələdiyyələr əldə etməklə kifayətlənməli oldu. Səadət Partiyasının sədri Temel Karamollaoğlu da seçkilərdən sonra sədrlikdən gedəcəyini açıqladı və noyabrda qurultay keçirilməsi gözlənilir.
1990-cı illərin ANAP və Doğru Yol Partiyalarının varisi olan, sonradan 50-ci illərin Demokrat Partiyası ilə eyni adı daşıyan Gültekin Uysalın Demokrat Partiyası da bir neçə rayon bələdiyyəsində seçkiləri qazanmaqdan irəli gedə bilmədi. Qeyd edək ki, Səadət parlament seçkilərində CHP siyahıları ilə 10, Demokrat Partiya isə 3 mandat əldə etmişdi. Yerli seçkilər bu partiyaların öz səsləri hesabına belə nəticə göstərə bilməyəcəklərini ortaya qoymuş oldu.
Altılı Masada təmsil olunmuş və yuxarıda haqlarında bəhs olunan digər iki partiyanın - Gələcək və DEVA-nın yerli seçkilərdə məğlubiyyəti isə daha bariz formada nəzərə çarpdı. Qeyd olunduğu kimi, böyük ambisiyalarla çıxış etməyə davam edən və Kılıçdaroğlunun məğlubiyyətindəki məsuliyyət paylarını doğru dəyərləndirməyən bu partiyalar yerli seçkilərdə təkbaşına iştirak etdilər və real səs faizlərini görmüş oldular.
Nəticələrə görə, DEVA cəmi 1 rayonda - Adıyaman vilayətinin Çelikhan rayonunda seçkilərin qalibi oldu, Gələcək Partiyası isə ümumiyyətlə, heç bir bələdiyyədə sədrliyi uda bilmədi. Doğrudur, nəticələrin dəyərləndirilməsi ilə bağlı çıxışında Ahmet Davutoğlu ölkənin bütün ərazisində seçkilərə qatılmadıqları və yalnız bir neçə bələdiyyə uğrunda yarışdıqları üçün səs faizlərinin real mənzərəni əks etdirmədiyini vurğuladı, lakin fakt faktlığında qalır ki, Gələcək Partiyası seçkilərə qatıldığı bölgələrdə də qələbə əldə edə bilmədi.
DEVA Partiyasının sədri Ali Babacan isə nəticələri dəyərləndirərkən məğlubiyyətin məsuliyyətini azaltmaq üçün heç bir əsas gətirmədi, çünki DEVA Gələcək Partiyasından fərqli olaraq əksər bölgələrdə seçkilərə qatılmışdı və nəticələr göz qabağında idi. Bununla belə, partiyalarının elektoratlarında iki liderə - Davutoğlu və Babacana olan ümidlər tükənməyib və onlar həqiqətən də Türkiyənin siyasi həyatında kifayət qədər nüfuzu və çəkisi olan ictimai xadimlər kimi qalmağa davam edirlər.
Bunun nəticəsidir ki, Altılı Masada məğlubiyyətdən sonra partiya sədri postunu qoruyan liderlər məhz Davutoğlu və Babacandır. CHP sədri Kemal Kılıçdaroğlu hələ yerli seçkilərə qədər - 2023-cü ilin noyabrında keçirilən qurultayda sədrliklə vidalaşdı. İYİ Partiyada Meral Akşener bələdiyyə seçkilərindən dərhal sonra - 2024-cü ilin iyunundakı qurultayda sədrliyini itirdi. Artıq qeyd olunduğu kimi, Səadət Partiyasında da sədr dəyişikliyi birinci şəxsin dilindən anons edilib və bunun noyabrda keçiriləcək qurultayda reallaşması gözlənilir.
Doğrudur, Demokrat Partiyada da sədr dəyişikliyi yaşanmadı və Gültekin Uysal hələ də sədrdir. Lakin bu partiya kifayət qədər marjinal qüvvədir və səs faizləri də göstərir ki, ölkədəki siyasi proseslərə təsir imkanları kifayət qədər cüzidir. Bu baxımdan bütün diqqətlər Gələcək və DEVA Partiyalarına yönəlib. Məhz bu partiyaların quruluş dönəmindəki reytinqlərinə yenidən çatacağı, müxalifətdəki sağ-mərkəz boşluğu dolduraraq və cəmiyyətdən dəstək alacağı və iqtidara alternativ kimi çıxış edəcəyi gözləntiləri mövcuddur.
"DEVA və Gələcək Partiyaları bunun üçün nə edir?" sualı təhlilçiləri düşündürdüyü vaxt siyasi kuluarlarda xeyli vaxtdır dolaşan bir sıra məlumatlar DEVA-nın sədri Ali Babacanın dilindən səslənərək rəsmiyyət qazanmış oldu. Belə ki, partiya sədri Gələcək Partiyası ilə birləşmək istiqamətində danışıqlar aparıldığını qatıldığı teleproqramlardan birində elan etdi. Bunun mümkün olacağı təqdirdə yaranacaq siyasi canlanmanın elektoral bazanın birləşməsinin doğuracağı nəticəyə təsiri də müzakirə mövzusudur.
Yəni Gələcək və DEVA-nın birləşməsinin "1+1=2" yox, canlanmanın da təsiri ilə mərkəz-sağ və mühafizəkar kəsimlərin marağına səbəb olacağı və "1+1=3+" nəticə verəcəyi düşünülür. Partiyaların birləşməsinin parlamentdə güclü fraksiya yaranması kimi müsbət nəticəsi olacağı da xüsusi qeyd olunur. Belə ki, qanunvericiliyə görə, hansısa partiyanın Türkiyə parlamentində fraksiya yaratması üçün minimum 20 deputatın təmsil olunması şərti var.
Bu vaxta qədər Gələcək Partiyasının 10, Səadət Partiyasının 10 deputatının birgə fraksiya yaratması təcrübəsi var. Razılaşmaya görə, birgə fraksiya rəsmi olaraq Səadət Partiyasının adını daşıyır, lakin rəhbər postunu Gələcək Partiyasının deputatı tutur. Lakin Səadət Partiyasını təmsil edən deputatlardan birinin elə parlamentdə çıxış edərkən vəziyyətinin pisləşməsi və sonradan xəstəxanada dünyasını dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq fraksiya CHP-nin siyasi jesti - bu partiyanın 1 deputatının üzvlüyə razılaşma əsasında müvəqqəti cəlb olunması hesabına mövcudluğunu qoruyur.
Partiyaların birləşməsi DEVA-nın 15, Gələcək Partiyasının 10 deputatının birlikdə 25 deputat olaraq müstəqil fraksiya yaratmasına imkan tanıyar. Qeyd etmək lazımdır ki, Babacan açıqlamasında birləşmə ssenarisinin baş tutmaması halında birgə fraksiya yaradılması üzrə də danışıqların davam etdirilməsini vurğulayıb. Yəni hətta DEVA və Gələcək Partiyaları birləşməsə belə, birgə fraksiya ehtimalı kifayət qədər realdır. Buna Səadət Partiyasının da isti baxdığı deyilir.
Lakin bəzi mənbələr Səadət Partiyasında sədr dəyişikliyindən sonra yeni sədr olması gözlənilən Mahmut Arıkanın siyasi kursu dəyişəcəyini və partiyanın iqtidardakı Cümhur İttifaqına yönələcəyini bildirir. Bunun nə dərəcədə həqiqətə yaxın məlumat olduğu noyabrdakı qurultaydan sonra ortaya çıxacaq. Hələlik danışıqlar davam edir, lakin Səadət Partiyasının birləşmənin əleyhinə olduğu, təkcə birgə fraksiya yaradılmasına tərəfdar olduğu deyilir.
Parlamentdə 3 deputatı olan digər sağçı qüvvə - Demokrat Partiyanın da danışıqlara cəlb olunduğu, lakin Səadət kimi Demokratların da birləşməyə müsbət yanaşmadığı barədə məlumatlar var. Yada salaq ki, partiyaların birləşməsi və vahid sağ-mərkəz siyasi qüvvənin ortaya çıxması ilə bağlı təkliflər 2023-cü ildəki seçkilərdən dərhal sonra başlamışdı. Lakin həmin vaxt DEVA Partiyası "ikibaşlılıq və idarəetmə böhranı riski"ni əsas gətirərək bundan qətiyyətlə imtina etmişdi.
Həmin vaxt DEVA nəinki partiyaların birləşməsinə, hətta birgə fraksiyaya da qarşı idi. Partiya mövqeyini belə əsaslandırırdı ki, seçicilər siyasi qüvvəni tanımalıdır, onun öz emblemi və siyasi kimliyi önə çıxmalıdır, başqa partiyanın adı və emblemi ilə fraksiya formalaşdırmaq yolverilməzdir. Bunun nəticəsidir ki, həmin vaxt birgə fraksiyada yalnız Gələcək və Səadət Partiyaları təmsil olundu. Görünür, yerli seçkilərin nəticələri DEVA-nı mövqeyində korrektə etməyə sövq edib və partiya hazırda hətta birləşmə məsələsinə də yaşıl işıq yandırıb.
Onu da qeyd edək ki, mərkəz-sağda güclü və vahid siyasi qüvvənin formalaşdırılması ideyasını daha çox Gələcək Partiyasının sədri Ahmet Davutoğlu zaman-zaman dilə gətirib və müdafiə edib. O, müxtəlif müsahibələrində nəinki 2023 seçkilərindən sonra, hətta partiyanın qurulması prosesi gedərkən DEVA-nı qurmaq istəyənlərə birgə partiya quruculuğu ilə bağlı təkliflər etdiyini, bunun mümkün olmaması ilə Gələcək Partiyasını yaratdıqlarını bildirib.
Bundan başqa, Davutoğlu Millət İttifaqında seçkilərə gedərkən prezidentliyə namizəd kimi Kılıçdaroğlunu dəstəkləməklə yanaşı, deputatlığa namizədlərin CHP siyahısı ilə deyil, 5 sağ təmayüllü partiyanın (İYİ, Səadət, Gələcək, DEVA və Demokrat) birgə proporsional siyahı tərtib edərək sağ-mühafizəkar seçicilərin qarşısına çıxmağı tövsiyə etdiyini açıqlayıb.
Lakin bu təklifdən də imtina olunub və məlum olduğu kimi, Millət İttifaqı parlament seçkilərində İYİ Partiyanın müstəqil proporsional siyahısı və digər bütün partiyaların namizədlərinin əks olunduğu CHP siyahısı üzrə iştirak edib. Qısası, mərkəz-sağ qüvvələrin əməkdaşlığı və birgə siyasi təşkilatda təmərküzləşməsi ideyası yeni deyil, amma ilk dəfədir ki, bu ssenari reallaşmağa çox yaxındır.
Zaman-zaman hətta Türkiyənin sabiq prezidenti Abdullah Gülün liderliyi ətrafında bütün sağ-mühafizəkar qüvvələrinin vahid siyasi partiyada birləşəcəyi ilə bağlı məlumatlar yayılıb, lakin heç zaman baş verməyib. İlk dəfədir ki, birləşməsi müzakirə olunan partiyaların birinci şəxsləri danışıqlar getdiyini təsdiqləməklə yanaşı, buna azı iki tərəfin də müsbət baxdığı açıq formada bəyan olunur. Bununla belə, danışıqların necə nəticələnəcəyini demək yenə də çətindir.
Məsələn, DEVA və Gələcək Partiyalarının birləşməsi ilə yaranacaq yeni partiyanın sədrinin Davutoğlu və ya Babacanmı olacaq, yoxsa, həmsədrlik institutu formalaşdırılacaq, yaxud, sədrlik fərqli birləşdirici simayamı ötürüləcək? Birləşmə bir partiyanın digərinə birləşməsi formasında aparılacaq, yoxsa, tamamilə yeni emblem və ad ətrafında razılıq əldə olunacaq? Bu və burada sadalanmayan xeyli suallar ki, cavabı çox şeyi həll edəcək.
Tutaq ki, bütün bu suallara cavab tapıldı və birləşmə reallaşdı. Bu ssenaridə yaranacaq yeni sağ-mərkəz yeni siyasi qüvvə Türkiyə siyasətində nəyi dəyişəcək? Müxalifətdəki güc balansında necə təsir göstərəcək? İqtidar üçün gerçək rəqibə çevriləcəkmi? Bu suallar da cavabını gözləyir. Məsələn, sonuncu bələdiyyə seçkiləri göstərdi ki, hər nə qədər sol və qeyri-konservativ siyasi qüvvə olsa da, CHP mühafizəkar və dindar kəsimdən də səs ala bilir.
Türkiyənin ənənəvi olaraq sağ partiyalara səs verən və mühafizəkar kəsimin çoxluq təşkil etdiyi Anadoludakı vilayətlərinin də əksəriyyətində CHP qalib gəldi. Belədə "sağ-mühafizəkar kəsimi müxalifətə yönəltmək üçün mütləq bu təmayüldə olan vahid siyasi qurum formalaşdırılmalıdır" tezisi qüvvəsini nə qədər saxlayır? Kılıçdaroğlunun hər nə qədər məğlub olsa da, 48 faiz səs alması "mühafizəkarlar heç vaxt CHP-nin namizədinə səs verməz" iddiasını dağıdıb.
Onun başlatdığı "halallaşma" kampaniyasının məhz mühafizəkar əhali kütlələri ilə CHP arasında tarixən formalaşan buzları əritməyə böyük töhfə verməsi göz önündədir. Bələdiyyə seçkilərində qələbənin əldə olunmasında da bunun rolu olmamış deyil. Bu baxımdan ayrı-ayrılıqda böyük uğur qazana bilməyən xırda partiyaların birləşməsi ilə möcüzələr yaradacağına skeptik yanaşanlar çoxdur. Belə düşünənlər hesab edir ki, müxalifətdə hansısa yeni sağ-mərkəz siyasi qüvvənin formalaşması CHP-yə yalnız mane ola bilər, iqtidardan isə səs qopara bilməz, çünki iqtidardan qopub müxalifətə səs verməyə yönələnlər onsuz da CHP-ni dəstəkləyir.
Məsələn, Babacanın yerli seçkilərdən əvvəl səsləndirdiyi bəzi fikirlər kəskin tənqid atəşinə tutulur Belə ki, Babacan CHP-nin ittifaqsız girəcəyi təqdirdə yerli seçkilərdə heç bir uğur qazana bilməyəcəyini müdafiə etmişdi: "CHP-nin bu gün Türkiyə daxilində hər hansı seçkiyə təkbaşına girib qalib gəlməsi mümkündürmü? Xəyal görürsünüz? Elə bir ölkədirmi? Bu, təkcə birlikdə əldə edilə bilər. Bu həqiqəti görməlidirlər. Yaxşı, yerli seçkilər gəlir. İstanbulda, Ankarada öz namizədimizlə çıxacağıq və qalib gələcəyik". Amma bələdiyyə seçkilərinin nəticələrinə görə, CHP 37 faizdən çox səs alaraq birinci partiya olsa da, DEVA cəmi 0.31 faiz səs alıb və 81 vilayətdən heç birində çoxluq əldə edə bilməyib.
Əksini düşünənlər isə iqtidardan qopan elektoratın CHP-dən daha çox Yenidən Rifah Partiyası (YRP) kimi prezident seçkilərində Ərdoğana qarşı çıxmayan və onu dəstəkləyən, lakin mühafizəkar xətti qoruyaraq ölkə daxilindəki problemləri dilə gətirən siyasi qüvvələrə yönəldiyini, müxalifətdə yeni mərkəz-sağ qüvvə formalaşacağı təqdirdə məhz bu qüvvəyə simpatiya bəsləyəcəyi fikrini müdafiə edir.
Lakin iqtidar üçün problemə çevrilmək Türkiyədə hər müxalif sağ siyasi partiyanın bacaracağı iş deyil. Zaman göstərdi ki, məhz AKP-nin iqtidara gəlməsindən sonra ANAP və Doğru Yol Partiyası kimi siyasi qüvvələr siyasət səhnəsindən silinməyə məhkum oldu və sağ-mərkəz mövqe hakim partiya tərəfindən tamamilə tutuldu. Elə tutuldu ki, uzun müddət orada başqa heç bir partiyaya siyasətlə məşğul olmaq üçün yer qalmadı.
Son vaxtlar güclənməyə başlayan Yenidən Rifah Partiyası (YRP) də sağ-mərkəz yox, daha çox aşırı sağ və dindar-mühafizəkar təmayüllü partiyadır. Üstəlik, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, YRP hər nə qədər AKP-yə qarşı müxalifətdə olsa da, Rəcəb Tayyib Ərdoğan personasına qarşı çıxmayıb, mühafizəkar kəsimdə Ərdoğanın liderliyi gerçəkliyi ilə hesablaşmalı olub. Bu baxımdan heç də yeni fiqurlar olmayan Babacan və Davutoğlunun indiyə qədər Ərdoğana rəğmən sağda güclənməyi bacarmadıqları da nəzərə alınarsa, yeni və vahid partiyada bunu necə edəcəkləri şübhəlidir.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, seçicilər bir qüvvəyə qarşı alternativ kimi onun bənzərlərini yox, tam zidd mövqedə dayanan qüvvələri görürlər. Bu, tam zidd mövqedəki qüvvənin mütləq hamı tərəfindən dəstəklənəcəyi anlamına gəlmir, amma bənzər xətt götürən siyasi qüvvələr bundan da az dəstək qazanmağa məhkum olurlar... Yəni "siyasi tıxanıqlıq" kimi qəbul olunan vəziyyət əslində normal haldır. Əksər insanlar ya AKP-ni dəstəkləyir, ya da CHP-ni. AKP-yə bənzəyərək ona müxalif olmaq demək olar ki, uğur gətirmir, CHP-yə bənzəyərək ondan səs qoparmaq çox vaxt mümkün olmur.
Modern Təhlil və Araşdırma Qrupu