Sentyabrın 9-dan 11-dək Bakıda Beynəlxalq Türk Akademiyası və Türk Dil Qurumu tərəfindən təşkil olunan “Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası”nın üçüncü iclası öz işini uğurla başa çatdırıb. İclasda Türk Dövlətlərinin ortaq əlifbasının yaradılması ilə bağlı qərar qəbul edilib.Müzakirələr nəticəsində 34 hərfdən ibarət Ortaq Türk Əlifbası üzərində ümumi razılıq əldə olunub. Əlifbadakı hər bir hərfin türk dillərində mövcud olan müxtəlif fonemləri əks etdirməsinə xüsusi diqqət edilib. Bu qərarla türk dövlətləri arasında yaradılacaq ortaq əlifba sayəsində yazılı nitqin inkişafı, türk milləti nümayəndələrinin bir-birini daha yaxşı anlamasına, qarşılıqlı ünsiyyət qurmasının asanlaşmasına töhfə verəcək.
Modern.az mövzu ilə bağlı türkiyəli yazıçı və tarixçi Kutlu Altay Kocaova ilə həmsöhbət olub:
Türk dövlətlərinin ortaq əlifbasının yaradılması qərarı qəbul edildi. Bu məsələ haqqında nə düşünürsünüz?
- Çox yaxşı və vacib bir inkişafdır. Halbuki “qəbul olunub” demək əvəzinə “tövsiyə olunur” demək lazımdır. Çünki bu, tövsiyə xarakterli qərardır. Bununla belə, “dildə birlik” sahəsində böyük addımdır. Təbii ki, bu, həyata keçirilsə belə, “dildə birlik” dərhal baş verməyəcək. Lakin bütün türklərin belə bir ortaq məqsədə, belə bir ideala yönəlməsini təmin etmək onun reallaşması qədər vacibdir.
Əlifbadakı bəzi hərflərə digər dillərdə rast gəlinmir. Sizcə, buna alışmaq çətin olacaqmı?
- Çətin olacağını düşünmürəm. Məsələn, götürək Azərbaycan əlifbasında olan ə səsini və ya bəzi Avropa dillərində olan oxşar ä səsini. A ilə e arasında səs çıxaran bu hərf bəzən Türkiyə türkcəsində â kimi göstərilir. Ə səsi a-nın əyilməklə tələffüz edildiyi sözlərdə, məsələn, kağız sözündə çox yaxşı işlənə bilər. Buna alışmaq çətin olacaq? Təbii ki, hər bir yenilik uyğunlaşma dövrü tələb edir. Bununla belə, düşünürəm ki, qısa müddətdə alışmaq mümkün olacaq. Bundan əlavə, Türkiyədə ke səsi bəzi yerlərdə ka kimi tələffüz olunur, bu səhvdir. Ərəb əlifbasından istifadə zamanı kef (ك) və kaf (ق) arasında fərq qoyulmuş, ke səsi kef, ka səsi isə kaf ilə işarələnmişdir. Əgər əlifba inqilabı zamanı q hərfi əlifbaya daxil edilsəydi, belə bir problem yaranmazdı və ka səsi üçün q istifadə olunardı.
Bu əlifbanı qəbul etmək nə dərəcədə vacibdir?
- Dildə birliyə, türk birliyinə, yazı birliyinə doğru atılan hər addım qarışqa kimi çox kiçik bir addım da olsa, çox önəmlidir. 1920-30-cu illərdə türküstanlıların istər Türküstan bölgəsində, istərsə də Avropada latın hərfləri ilə nəşr etdikləri jurnallara baxsanız, çox gözəl türkcəyə rast gələ bilərsiniz. Ona görə də türklərin bir-birini anlaması türk milləti anlayışının bütün Türk Dünyasına yayılması üçün çox vacibdir. Türkiyə ilə Azərbaycan arasında demək olar ki, eyniliyin olması başa düşülmə səviyyəsinin çox yüksək olmasına təsir edir.
Ortaq əlifba qəbul edilib, lakin türk dilinin hansı qolunun ortaq dil kimi istifadə ediləcəyi ilə bağlı hələ bir qərar yoxdur. Sizcə türk dilinin hansı alt dili ümumi nitq üçün istifadə edilə bilər?
- Dil birliyi məqamında, məncə, ortaq türk dili nə Türk Dövlətləri Təşkilatının, nə də Türk dövlətlərinin masa arxasında qəbul etdiyi qərarlarla müəyyən edilməyəcək. Xəzərin qərbində Anadolu türkcəsinin; Şərqdə Çağatay dili də deyə biləcəyimiz və bu gün Əfqanıstan özbəkləri tərəfindən yaşadılan özbək türkcəsinin, şimalda qazax və ya Krım türkcəsininin istifadə edilə biləcəyini düşünürəm. Ancaq türk seriallarının dünyada təsiri və Türkiyənin gücü sayəsində Anadolu türkcəsinin irəlidə olduğunu deyə bilərik.
Sizcə bu əlifba yalnız türk dövlətləri arasında rəsmi mərasimlərdə və yazışmalarda istifadə olunacaq, yoxsa gündəlik həyatımızda da istifadə olunacaq?
- Gündəlik həyatda daha çox istifadə olunacağını düşünürəm. Çünki ondan rəsmi yazışmalarda istifadə etmək həm də müəyyən hüquqi tənzimləmələrin aparılmasını tələb edir. Məsələn, türk bürokratiyasının bundan istifadə etməsi üçün əlifba inqilabının əsasını təşkil edən 3 noyabr 1928-ci il tarixli “Türk hərflərinin qəbulu və tətbiqi qanunu” dəyişdirilməlidir. Bu da mübahisə yaradacaq. Buna görə də gündəlik həyatda və ya kitablarda daha çox istifadə olunacaq. Əslində, vacib olan da budur.