Dünyada son illər yeni yaranan terminlərdən biri də neyrofərqlilikdir (neyromüxtəliflik). Tibb, təhsil sahəsinin nümayəndələri bu termindən tez-tez istifadə etdiyini müşahidə edirik.
Pedaqoq Gülnar Etibar Modern.az-a açıqlamasında neyrofərqlilikdən danışıb.
"Neyrofərqliliyə biz tibbi və pedoqoji istiqamətdən yanaşıla bilərik, mən pedaqoq olaraq pedaqoji yöndən məlumat vermiş olacam. Neyrofərqlilik əqli inkişafda ləngimə, nitqin ləngiməsi, autizm spektr pozuntusu kimi nümunələr əsasında məlumat verə bilərik. Uşaqların son dövrlərdə göstəriciləri say artımları həm Azərbaycanda, həm də xarici ölkələrdə özünü göstərir. Araşdırmalar göstərir ki, bunun bir çox faktorları və əsas səbəbləri var. Qidalar, aldığımız şüalar, dəyişən həyat şəraiti və s. gətirib bu problemlərə çıxara bilər. Biz pedoqoqlar olaraq buna xəstəlik deyə bilmərik. Ümumi olaraq inkişafdan qalan uşaq və ya autizm spektr pozutusu kimi adlandırırıq.
Biz pedaqoqlar bu uşaqlara yanaşma metodları ilə məşğul oluruq. Hansı prosesdə hansı məsələlərlə işə başlamaq olar onu göstəririk. Daha yüngül mərhəsəsində sosial həyata alışdırıla bilər, özünə xidmət vərdişlərini yerinə yetirə bilər. Hətta ali təhsil alan uşaqlara da rast gəlirik. Biz 2014-cü ildə Azərbaycan Respublika Elm və Təhsil Nazirliyinin xətti ilə Polşada olduq. Oradakı müşahidələrimiz əsasında gördük ki, autizm spektr pozuntulu bir şəxs universiteti bitirib və o bitirdiyi universitetin məqaləsini belə öz autizm pozuntusuna ayırmışdı. Buradan da görürük ki, nəticələr var. Bu nəticələrə baxaraq, bu cür problemi olan uşaqlara yararsız kimi yanaşılmamalıdır. Əksinə, əlimizdən gəldiyi qədər təhşisi erkən qoymağa çalışmalıyıq. Nə qədər erkən təhşis qoyularsa, ailələr mütəxəsislərlə birgə fəaliyyət başlayarsa, uşaqlarda yüksək nəticə əldə olunacaq. Uşaqlarala işləyəndə həm onları cəmiyyətə adaptasiya etmək olur, həm fəallaşdırmaq mümkündür. Valideynlər bu kimi hallarla qarşılaşanda onlarda bu dövrü ilk olaraq qəbul edə bilmirlər. Onların bu halı qəbul etmə dövrü olur. Biz valideynlərə bu dövrdə tövsiyə edirik ki, onlar nə qədər erkən qəbul edərlərsə, nə qədər çox uşaqlarının üstündə işləməyə çalışarlarsa, övladlarını həyata, cəmiyyətə uyğunlaşdırmaq olar".
O bildirib ki, ilkin olaraq ailələr marifləndirilməli, yeni ana, ata olan şəxslər dəstəklənməlidir:
"Valideynlər diqqətli, güclü müşahidəçi olmalıdırlar. Uşaqları müşahidə etdikləri zaman uşaqların onlara hansısa ipuclar, reaksiyalar verdiklərini görəcəklər. Elə problemlər var ki, onu ana bətnində olanda belə müşahidə edirik. Həkim müəyyən testlər keçirərəkdən daun sindromlu, xromosom çatışmazlığı olan uşaqları müəyyən edə bilir. Lakin bunlardan fərqli olaraq autizm spektr pozuntusu olan uşaqlardakı müəyyən problemləri bilmək olmur. Hamiləlikdən sonraki zamanda 1 yaş 6 aylıqdan sonra uşağın reaksiyalarında insanlara qarşı və ya ana, atasına qarşı diqqət etmək lazım gəlir. Uşaqlarda bu kimi problemlər varsa, ilkin olaraq nevroloqlara müraciət etməlidirlər. Çünki nevroloqlar uşaqlara düzgün diaqnoz qoyacaq. Mütəmadi uşaqların pediatr yoxlanmaları olur. valideynlərin hər hansı şikayətləri olarsa, pediatra müraciət edə bilər, nevropatoloqlardan görüşlər ala bilərlər. Prosesdən ilkin təməl nə qədər tez qoyulsa, o qədər yaxşı nəticə əldə etmiş ola bilərlər. Tibbi müalicələrə ehtiyac olarsa, nevropatoloqa yönləndirmək və tibbi müalicələrlə yanaşı pedoqoji dəstəyə də mütləq əsas vardır. Hər şeyin təməli öyrənməkdir, sistemli yanaşmaqdır. Əgər uşaqlara düzgün sistemli yanaşılarsa, uşaq cəmiyyətə adabtasiya olmuş olar, özünə xidmət vərdişlərini bacarar, yaşaması üçün ilkin təməl bacarıqlarını mənimsəmiş olar".
Pedaqoq bildirir ki, neyrofərqliliyi olan uşaqlar üçün Azərbyacanda Mehriban Əliyevanın xüsusi dəstəyi olan daun mərkəzi var:
"Azərbaycanda autizmin spektr uşaqlarla iş lahiyələr aparılır. Leyla xanım Əliyeva, Mehriban Əliyeva belə uşaqlara dəstək göstərir. Autizm, əqli gerilik assosiyaları belə var ki, belə uşaqlara dəstək olur. Ondan başqa özəl və dövlət reabiltasiya mərkəzləri uşaqların ilk erkən müdaxilələr nəticəsində təlim-tərbiyə məsələlərinə dəstək olmuş olur. Daha yüngül formalarında inkluziv cəmiyyət, inkluziv məktəb anlayışları nəticəsində məktəbə də yazıla bilirlər və sağlam uşaqlarla birlikdə olurlar".
Gülnar Etibar sonda qeyd edir ki, cəmiyyəti formalaşdıran ailədir: "Ailə birinci qəbul etməli, dəstək verməlidir. Ailə mübarizə aparmağı bacarmalıdır. Övladından utanıb onları heç yerə aparmamaq, evdən çıxartmamaq kimi anlayışları formamalaşdırılmamalı, daha da cəmiyyətə adaptasiya eləməlidir. Sosiallaşmasına dəstək olmalıdır ki, uşaqlarda irəliləyiş əldə etmiş olsunlar".
Gülarə Quliyeva